تفکر سیستمی چیست؟

جزء نگری منشأ بسیاری از مسایل و مشکلات جوامع بشری و سیستم‎‏های اقتصادی امروزه است. مشکل از جایی شروع می‎شود که ما سیستم را به عوامل اولیه آن تجزیه می‏‌کنیم و با تمرکز بر جزییات درپی حل مشکل هستیم. غافل از این که سیستم تجزیه شده فقط مجموعه‌‏ای از عناصر اولیه است و دیگر خاصیت یک سیستم، یعنی تعامل اجزا را از دست داده است.

تفکر؛ به عنوان یکی از راه‏‌های شناخت و کسب علم و معرفت، حرکت فکر  برای کشف و مقدمه کسب اعتقادات و ایمان است تفکر سیستمی مجموعه مطالبی در مورد روش تفکر بر پایه درک روابط علت و معلولی بین پدیده‏‎های اطراف است. این شیوه تفکر، چارچوب و روشی منطقی برای شناخت مسأله‎ای است که تمامی جنبه‎های جزیی و ترکیبی موضوع را در برمی‎گیرد.

مفهوم تفکر سیستمی چطور شکل گرفت؟

تاریخچه تفکر سیستمی را می‏‎‏توان در دو دیدگاه مورد بررسی قرار داد. اول تحولات دانشگاه MIT و دوم تحولات متدولوژی علم که به توضیح مختصری در رابطه با این دو می‎پردازیم.

تحولات دانشگاه MIT

پس از جنگ جهانی دوم، سه جهش مهم در دانشگاه MIT بوجود آمد که تأثیرات مهمی را در پیشرفت علم و اندیشه برجای گذاشتند. اولین آن‎ها بین سال‎‏های ۱۹۴۰ تا ۱۹۵۰ بود که رابطه میان ماشین و ارگانیسم را مورد مطالعه قرار داد. نتایج این مطالعات به هموار شدن راه پیدایش دو دانش جدید، یعنی اتوماسیون و انفورماتیک، منجر گردید.

در دهه ۵۰، با توجه دوباره به ماشین مفاهیمی همچون حافظه و فراگیری در مورد ماشین نیز به کار گرفته شد و مقدمات دانش‎‏های جدید همچون بیونیک و هوش مصنوعی پدید آمد. در دهه ۱۹۶۰ سومین جهش علمی این دانشگاه در زمینه علوم سایبرنتیک و دینامیک سیستم پدید آمد. جی فاستر با این هدف که سازمان‏‎ها و موسسات صنعتی را همانند سیستم‏‎های سایبرنتیک بنگرد و از راه شبیه سازی، نحوه کارشان را دریابد مبحث دینامیک صنعتی را معرفی کرد. او همچنین در سال ۱۹۶۴ دینامیک صنعتی را به سیستم‏‎های شهری نیز تعمیم داد و دینامیک شهری را مطرح نمود. فاستر در ادامه این فعالیت‎هایش، در سال ۱۹۷۱ با انتشار کتاب دینامیک جهان، رشته دینامیک سیستم‎‏ها (System Dynamics) را بنیان نهاد.

تحولات متدولوژی علم

در دیدگاه دوم شیوه تفکر به سه دسته تقسیم می‎شوند:

کل‎گرایی اولیه

دسته اول، کل گرایی اولیه است که تا دوران رنسانس شیوه غالب بود و آن را دوران حاکمیت فلسفه و علامه‎ها نامیده‎اند. در این دوران معتقد به زنجیره علت‎ها بوده‎اند اما در این بین با حذف علل میانی، خیلی زود به خدا می‎رسیدند.

جزگرا

دسته دوم در این دیدگاه، تفکر جزگرا است که از دوران باستان وجود داشته است و آن را برخاسته از فلاسفه یونانی می‎دانند. بر اساس این شیوه تفکر، رفتار پدیده اصلی حاصل جمع رفتار اجزای آن است. این شیوه با نام تفکر تحلیلی نیز شناخته می‎شود و پس از دوران رنسانس به عنوان روش غالب و فراگیر علمی مورد استفاده قرار گرفت.

نظریات سیستمی

دسته سوم، نظریه‎های سیستمی است Ú©Ù‡ توسط برتالنفی(Ludwig Von Bertalanffy) مطرح شد. برتالنفی در مقام یک مخالف تفکر تقلیدگرایی، نظریه خود را با عنوان “نظریه‎ سیستم‎های عام” منتشر کرد. این نظریه بر این اصل استوار است Ú©Ù‡ در عمق تمام مسائل یک سری اصل Ùˆ ضابطه وجود دارد Ú©Ù‡ با قطع نظام‎های علمی، رفتار عمومی سیستم‎ها را کنترل می‎کنند.

با توجه به تنوعی که در دیدگاه‎های مربوط به سیستم و همچنین تفکر سیستمی وجود دارد، شناخت طبقه‎بندی‎های مختلف سیستم موضوعی بسیار مهم است که در ادامه در باره آن صحبت می‎کنیم.

طبقه‎بندی سیستم‎ها

‎طبقه‎بندی متضاد

با توجه به تنوع دیدگاه‎ها، طبقه‎بندی‎های مختلفی از سیستم ارائه شده است. یک نوع از آن‎ها طبقه‎بندی بصورت “متضاد” است؛ مانند: سیستم‎های باز Ùˆ بسته، سیستم‎های ساده Ùˆ پیچیده، سیستم‎های گسسته Ùˆ پیوسته Ùˆ … Ú©Ù‡ در این سبک از طبقه‎بندی معیارهای مختلفی برای هر دسته درنظر گرفته می‏‎شود.

طبقه‎بندی بولدینگ

نوع دیگر از طبقه ‎بندی‎های معروف سیستم‎ها، شیوه “بولدینگ” است. در این شیوه سیستم‎ها با توجه به دو ویژگی یعنی میزان قابل پیش ‎بینی بودن Ùˆ همچنین میزان پیچیدگی‎ هایشان در طیفی از طبقه‎ بندی قرار می‎گیرند. به عنوان مثال ساختارهای ایستا ماننده اتم‎ ها Ùˆ مولکول ‎ها در صدر سیستم‎های قابل پیش ‎بینی قرار دارند. در مقابل سیستم‎هایی ماننده زبان، منطق، ریاضی Ùˆ … در صدر لیست سیستم‎های پیچیده جای دارند.

طبقه‎بندی چک لند

نوع دیگر طبقه بندی به“طبقه‎بندی Ú†Ú© لند” معروف است Ùˆ بر اساس طبیعت Ùˆ ذات سیستم‎ها انجام می‎شود. به عنوان مثال سیستم‎های طبیعی شامل گیاهان Ùˆ سیستم‎های زیستی هستند، سیستم اجتماعی Ùˆ سازمان‎ها در طبقه سیستم‎های فعالیت انسانی قرار می‎گیرند Ùˆ فلسفه Ùˆ دانش در طبقه‎ مربوط به سیستم‎های انتزاعی جای دارند.

طبقه‎بندی ایکاف

“طبقه‎بندی ایکاف” نوع دیگری از طبقه‎بندی سیستم‎ها است Ú©Ù‡ بر اساس رفتار سیستم‎ صورت می‎گیرد. در این طبقه‎بندی دو معیار، یعنی هدف Ùˆ شیوه رسیدن به هدف، اصل هستند. بر این اساس چهار نوع  از مشهورترین سیستم‎ها تعریف می‎گردد:

۱- سیستم حافظ حالت که در آن هدف و روش رسیدن به آن در ساختارش گنجانده شده است و تنها در مقابل تغییرات عکس‎العمل نشان می‎دهد.

۲- سیستم هدف‎جو که در آن هدف از قبل مشخص است اما روش رسیدن به آن توسط خود سیستم تعیین می‎شود. هدف این سیستم رسیدن به حالتی است که در آن قادر به انتخاب رفتار باشد.

۳- سیستم هدفمند که هم هدف و هم روش رسیدن به آن را خودش انتخاب می‎کند و مثال شاخص این نوع سیستم، انسان‎ها هستند. رفتار یک موجود هدفمند تماماً از بیرون کنترل نمی‎شود و حداقل بخشی از آن ناشی از تصمیم و انتخاب خود موجود است.

۴- سیستم آرمان‎مند که به جای یک هدف یک آرمان را دنبال می‎کند.

نتیجه

اصل تضاد در سیستم بیانگر این موضوع است که اگر هر جزءِ سیستم را جداگانه و به گونه‎ای بسازیم که به کاراترین شکل ممکن عمل کند، سیستم به عنوان یک کل به مؤثرترین شکل عمل نخواهد کرد. مدیران در اکثر مواقع به شیوه تحلیلی تصمیم‎گیری می‎کنند، اما همانطور که می‎دانیم مجموع بهترین جواب برای اجزا، لزوماً بهترین جواب برای کل محسوب نمی‎شود.

در عمل، معمولاً مدیرعامل یک مجموعه، از مدیران سابق یک بخش انتخاب می‎شود که تجربه کافی را در تمام امور ندارند و مسائل را با نگاه تخصصی خود می‎نگرند. نگرش تخصصی مدیران رده بالا به امور سازمان یک مشکل بزرگ درسازمان‎ها است که می‎تواند آسیب‎های را به سازمان وارد کند. تفکر سیستمی، نگرش افراد نسبت به موضوعات را تغییر می‎دهد و این تغییر نگرش باعث دستیابی به نتایج متفاوتی می‎شود.

دانلود فایل PDF کامل این مقاله به شما در آشنایی بیشتر با مفهوم تفکر سیستمی کمک خواهد کرد.

 

شما می توانید فایل PDF این مقاله را پس از ثبت نام یا ورود دریافت نمایید

[restrict]

دریافت PDF این مقاله

دانلود PDF

[/restrict]