در یکی از دسته‌بندی‏ های تحقیقات علمی، تحقیقات بر اساس هدف و بر اساس ماهیت روش دسته‌بندی می ‏شوند. در دسته ‏بندی تحقیقات بر اساس هدف، تحقیقات به سه دسته تقسیم می ‏شوند:

۱. تحقیقات کاربردی: با هدف توسعه دانش کاربردی در یک زمینه خاص و با استفاده از زمینه و بستر شناختی و معلوماتی که از طریق تحقیقات بنیادی فراهم شده است و الگوهای آن در جهت توسعه رفاه و آسایش و ارتقا سطح زندگی انسان مورد استفاده قرار می‏ گیرند.
۲. تحقیقات بنیادی: هدف آزمودن نظریات و روابط پدیده ‏ها و افزودن دانش در یک زمینه خاص است و اغلب نتیجه گراست. تحقیقات بنیادی به دو دسته تقسیم می ‏شوند:

• تحقیقات بنیادی تجربی؛
• تحقیقات بنیادی نظری؛

۳. تحقیقات عملی – تحقیق و توسعه: را می‌توان تحقیقات حل مسئله یا مشکل نامید و آن‌ها را نوعی تحقیق کاربردی محسوب کرد. برای نمونه می‌توان تحقیقات مرتبط با کشف علل افزایش ترک خدمت کارکنان یک مؤسسه و راه‌حل آن و یا شناسایی علل کاهش بهره ‏وری یک واحد تولیدی و راه‌حل آن را مثال زد.

بر اساس ماهیت روش می‌توان تحقیقات عملی را به سه دسته توصیفی، آزمایشی و سایر موارد (تاریخی، قوم‏نگار و…) تقسیم‌بندی کرد.
تحقیقات عملی در حوزه توصیفی خود به چند گروه تقسیم می ‏شوند: پیمایشی، همبستگی، اقدام پژوهشی، بررسی موردی، علّی- مقایسه‏ ای، پس رویدادی.

۱. تحقیقات پیمایشی را در سه گروه می‌توان بررسی کرد:

• پیمایش طولی: که بخواهیم پدیده ‏ای را در طول یک دوره زمانی خاص بررسی کنیم.
• پیمایش مقطعی: به‌منظور گردآوری داده ‏های یک یا چند صفت طی یک مقطع زمانی.
• پیمایش دلفی: هرگاه بخواهیم در مورد اتفاق‌نظر یک جمع در مورد یک موضوعی خاص به بررسی بپردازیم.

۲. روش تحقیق توصیفی- هم‎بستگی :به‌منظور بررسی رابطه بین متغیرها انجام می‌پذیرد اما لزوماً در این روش کشف رابطه علت و معلولی مدنظر نیست. اساساً همبستگی ‏ها به دو شکل همبستگی مثبت و منفی وجود دارند. این روش نیز به سه دسته تقسیم‌بندی می‌شود که عبارت‌اند از:

الف) مطالعه همبستگی دو متغیری
ب) مطالعه تحلیل رگرسیون
ج) تحلیل ماتریس همبستگی

۳. گروهی دیگر از تحقیقات توصیفی، اقدام پژوهشی است که از این روش بیشتر در آموزش‌وپرورش استفاده می‌شود. تحقیقات توصیفی موردی عبارت است از انتخاب یک مورد و بررسی همه‏ جانبه آن. البته در تحقیقات موردی باید حد و مرز عنصر به خوبی تعریف شود. روش تحقیق علّی- مقایسه ‏ایی که بخواهیم با توجه به متغیر وابسته به بررسی علل وقوع آن بپردازیم. این روش معمولاً گذشته‌نگر است. زمانی از این روش استفاده می‏کنند که علت یک پدیده یا متغیر وابسته خصیصه ‏ای باشد یعنی اینکه صفت و ویژگی ‏های آن به صورت فطری وجود داشته باشد که قابل دست‌کاری نباشد. مانند جنسیت.
پژوهش تاریخی از نظر دقت اجرا یکی از دشوارترین انواع پژوهش است.
در پژوهش‏ های تاریخی دو نوع هدف دنبال می‌شود که عبارت‌اند از:

۱. هدف مقدماتی: به دست آوردن دیدگاه روشنی از زمان حال.
۲. محرک اساسی و اصلی: پژوهش تاریخی تمایلات و آرزوهای مورخ در دستیابی به حقایق گذشته است.

پژوهش ‏های تاریخی در چهار مرحله به ترتیب زیر انجام می ‏گیرند:

۱. تعریف و محدود کردن مسئله
۲. صورت‌بندی کردن فرضیه
۳. جمع‏ آوری اطلاعات
۴. ارزشیابی اطلاعات و منابع
۵. تجزیه و تحلیل و نتیجه ‏گیری

اسناد مورد استفاده در پژوهش را می‌توان از دو طریق مورد نقد قرار داد:

۱. نقد بیرونی
۲. نقد درونی.

در نقد بیرونی محقق حقیقی بودن و اصل بودن سند را مورد ارزیابی قرار می‌دهد و در نقد درونی پس از اطمینان از صحت ارتباط سند با موضوع مورد مطالعه، ارزیابی محتوای درونی مطالب انجام می‌شود. پس از بررسی درونی و بیرونی حقایق تاریخی، پژوهشگر باید به تفسیر این حقایق با توجه به مسئله ‏ای که در صدد پاسخگویی به آن است بپردازد. گام آخر تهیه و نوشتن گزارش تاریخی مسئله است که به دلیل پیوسته نبودن ماهیت منابع نیازمند این است که پژوهشگر خلاقیت زیادی را بکار گیرد.
تحقیقات تجربی با اهداف بنیادی انجام می ‏شوند و روشی رسمی و کلاسیک است که با آزمایش ‏ها و تحقیقات آزمایشگاهی همراه است و هدفش پیش‏بینی وقایع در شرایط تجربی است. تحقیق تجربی روشی است سیستماتیک و منطقی که در آن آزمایش‏ کننده یا محقق بر روی متغیر مستقل دست‌کاری می ‏کند و سپس چگونگی تأثیر آن را بر متغیرهای وابسته مطالعه می ‏نماید.
در یک مطالعه علّی طرح ‏های تجربی یا آزمایشی بر دو گونه ‏اند:

۱. تجارب آزمایشگاهی: در محیط‏ های ساختگی، کنترل و یا دست‌کاری روابط متغیرها برای مشاهده رابطه علت-معلولی
۲. تجارب میدانی: در طرح ‏های میدانی آزمودنی ‏ها را در محیط واقعی کار مورد مطالعه قرار می‌دهیم.

در بحث کنترل باید اطمینان حاصل کرد که علت دیگری بر معلول تأثیرگذار نیست. یکی از شیوه‏ های کنترل مهار متغیرهای مزاحم است، برای این منظور به دو شیوه می‌توان عمل کرد:

۱. همسان کردن گروه ‏ها
۲. توزیع تصادفی (تصادفی سازی)

روایی طرح ‏های تجاری به دو شکل روایی درونی و بیرونی مورد بررسی قرار می‌گیرد. در صورتی که یک پژوهش روایی درونی داشته باشد می‌توان از نتایج آن مطمئن بود و درصورتی که یک پژوهش روایی بیرونی داشته باشد می‌توان نتایج آن را به موقعیت ‏های دیگر تعمیم داد. در ابتدا برای به دست آوردن روایی درونی آزمایش درونی انجام داده و برای کسب روایی بیرونی آن را به ‏صورت میدانی تکرار می ‏کنیم.
تمام طرح‏ های آزمایشگاهی از نظر روایی تحت تأثیر ۷ عامل است که آن را تهدید می ‏کنند:

۱. اثر تاریخچه
۲. اثر تعصب گزینش
۳. اثر بلوغ
۴. اثر رگرسیون آماری
۵. اثر آزمون
۶. اثر افت
۷. اثر ابزار

برای کاهش اثر متغیرهای مزاحم و مداخله‏ گر یا حذف آن‌ها از صحنه آزمایش، محقق باید اقدامات لازم را انجام دهد:

• حذف متغیرها
• تحلیل واریانس
• همتا کردن مواد
• گزینش تصادفی
• معتدل و هم‌تراز کردن موارد

برای انجام تحقیق تجربی می‌توان از چهار روش استفاده کرد:
۱. آزمایش با استفاده از یک گروه آزمودنی:

الف) پس‌آزمون.
ب) پیش‌آزمون و پس‌آزمون.

۲. آزمایش با استفاده از دو گروه (شاهد و آزمایش):

الف) استفاده از پس‌آزمون.
ب) استفاده از پیش‌آزمون و پس‌آزمون.

۳. آزمایش با استفاده از چند گروه:

الف) استفاده از طرح چهار گروهی سولومون.
ب) طرح پس‌آزمون چند گروهی.
ج) استفاده از پیش‌آزمون و پس‌آزمون چندگروهی.

۴. آزمایش با استفاده از روش تکرار آزمون.

شبیه‌سازی نوعی دیگر ازمایش یا تجربه است که در محیطی بسیار همسان با محیط واقعی صورت می‌گیرد. در شبیه‌سازی می‌توان روابط علّی را به کاربرد، چراکه هم دست‌کاری میسر است و هم کنترل. شبیه‌سازی به طور کل به دو نوع است:

۱. شبیه‌سازی تجربی: ماهیت و زمان‌بندی رویدادهای شبیه‌سازی شده کاملاً توسط پژوهش گر تعیین می ‏شوند.
۲. شبیه‌سازی آزاد: جریان وقایع و رویدادها تا حدی متأثر از بازتاب آزمودنی ‏ها نسبت به محرک‏ هاست.

شما می توانید فایل PDF این مقاله را پس از ثبت نام یا ورود دریافت نمایید