اصول و مبانی مدیریت

اگر قسمت اول را به تعریف مفاهیم مرتبط مثل سازمان، مدیریت، سرپرست، کارایی، اثربخشی و… اختصاص دهیم باید گفت که سازمان متشکل از دو یا چند نفر است که در محیطی با ساختار منظم و از قبل طراحی‌شده برای نیل به اهداف مشترک باهم دیگر همکاری می‌کنند. در هر سازمان فردی در جایگاه مدیریت و در جهت کمک به اهداف آن سازمان مسئولیت‌هایی را می‌پذیرد و سرپرست نیز فردی است که مسئولیت کار عده‌ای را به عهده دارد و یا به تعدادی از کارکنان دستور کار می‌دهد. در تعریفی ساده برای کارایی، آن را انجام کارها به نحوه شایسته و مناسب بیان کرده‏‌اند و اثربخشی هم به‌گزینش هدف‌های مناسب مربوط می‌شود، درواقع درجه و میزان نیل به اهداف تعیین‌شده را اثربخشی می‌گویند.

در این مقاله قصد داریم علم مدیریت را با نظریاتی که در ارتباط با آن و در طی زمان مطرح شده‌اند تعریف ‎کنیم و با ارائه شناختی از  علم مدیریت در طول زمان تغییرات بسیاری را تجربه کرده و به تکامل رسیده است. به‌طورکلی علم مدیریت را می‌توان به سه دوره تقسیم کرد که در ادامه به توضیح آن‎ها خواهیم پرداخت.

مکاتب مدیریت

1. مکتب کلاسیک مدیریت

یکی از نظریات مطرح در مکتب کلاسیک، نظریه مدیریت علمی تیلور است که در یکی از اصول چهارگانه آن این‌گونه آمده است: کارفرما برای انتخاب کارکنان در هر بخش از کار باید از روش‌های علمی استفاده کند و قبل و حین انجام کار نیز آموزش را برای افزایش بهره‌وری سرلوحه کار خود قرار دهد.

نظریه‌ای دیگر در مکتب کلاسیک، نظریه بروکراسی است. اصطلاح بروکراسی برای اولین بار در قرن هجدهم در فرانسه مطرح شد و از دو کلمه بورو به معنای دفتر و کراسی به معنی حکومت تشکیل‌شده است. نظریه بروکراسی سه گونه اعمال قدرت را تشریح می‌کند:

اولین نوع اعمال قدرت، بر اساس سنت است که بیشتر در جوامع بدوی و بر اساس عقیده و تسلط به سنت صورت می‌گیرد.

دومین نوع اعمال قدرت، اعمال قدرت بر اساس ویژگی‌های شخصی است، یعنی قدرتی که از طرف خداوند نصیب افراد خاص می‌شود.

سومین نوع اعمال قدرت بر اساس قانون که اساس مفهوم بروکراسی را تشکیل می‌دهد، یعنی قوانین و مقرراتی وضع می‌شود و افراد بر اساس آن مراتب ترقی را طی می‌کنند.

2. مکتب نئوکلاسیک مدیریت

هدف تحقیقات این دوره بررسی و ارتباط شرایط کار با میزان تولید و تأثیر عوامل مادی از قبیل نور، حرارت، میزان استراحت، طول مدت کار روزانه، غذای گرم و … در میزان تولید و کارایی کارگران بود. نظریات این دوره بر جنبه انسانی در مدیریت توجه داشته‎اند و معتقد بودند که انسان باید با توجه به ویژگی‎های شخصیتی خاصش مدیریت شود. در این دوره بهره‎وری یک پدیده اجتماعی تعریف شد که بر اساس کارایی اجتماعی افراد تعریف می‎شود. از سوی دیگر انسان هم یک موجود اجتماعی است که رفتارش تحت تأثیر گروه‎هایی که با آن‎ها در ارتباط است قرار دارد.

در این دوره نوآوری و خلاقیت هم جزءِ مواردی بودند که در انجام امور جایگاه ویژه‌ای پیدا کردند و در کنار تخصص و تقسیم‌کار، موردتوجه مدیران قرار گرفت. موضوع دیگری که در این دوره مطرح شد بعد اجتماعی انسان بود. با توجه به آنکه انسان موجودی اجتماعی است و تحت تأثیر گروه، رفتارش هم می‎تواند بر گروهی از افراد تأثیرگذار باشد و از جنبه شخصی بودن فاصله بگیرد، به همین دلیل انعکاس روحی افراد در مقابل مدیران صرفاً جنبه خصوصی یا انفرادی ندارد و می‎تواند گروهی را تحت تأثیر قرار دهد.

3. مکتب اقتضایی مدیریت

مکتب اقتضایی مدیریت، کمک می‌کند تا عقاید ماشینی کلاسیک و رفتاری نئوکلاسیک را در موقعیت‌های صحیح‌ قرار دهیم. در یک‌سو سازمان‌هایی هستند که بیشتر کارایی موردنظرشان است، مشاغل تکراری و تخصصی است و رهبری آمرانه و مقتدرانه است و در سویی دیگر مؤسسات با تولید محصولات جدید و ابتکاری قرار دارند که وظایف آن‌ها غیرقابل‌پیش‌بینی است و توجهشان بیشتر معطوف به فعالیت‌های ابداعی است. نگرش اقتضایی یا موقعیتی بر این اساس مطرح است که یک الگوی مدیریت برای همه موقعیت‌ها و در همه شرایط به‌عنوان بهترین راه محسوب نمی‌شود؛ بلکه با توجه به شرایط و موقعیت‌های مختلف، مدیریت باید تصمیم‌گیری‌های مختلفی داشته باشد.

نظریه سیستم‌های اجتماعی

از دیدگاه رابینز سیستم عبارت است از اجزا به‌هم‌پیوسته و مرتبط که به نحوی تنظیم گردیده‌اند تا یک کل متشکل از تک‌تک اجزا را ایجاد کنند. هر سیستمی حداقل بایستی از دو جز تشکیل‌شده باشد و هر جز حداقل بایستی با یک جز دیگر در ارتباط باشد. معروف‌ترین طبقه‌بندی سیستم‌ها توسط بولدینگ انجام‌شده است که آن‌ها را به نه طبقه یا سطح تقسیم می‌کند. این تقسیم‌بندی به‌صورت سلسله مراتبی است، به‌طوری‌که سیستم‌های بالاتر دارای خواص سیستم‌های سطوح پایین‌تر بوده و خاصیت جدیدی را نیز از خود ظاهر می‎کنند.

برای آشنایی بیشتر با سیستم‎ها و مباحث مدیریتی ماننده نظریات و اصول مربوط به مدیریت، دانلود و بررسی فایل PDF کامل این مقاله که حاصل پژوهش‌های دکتر رزقی رستمی است و در قالب پنج فصل به توضیح آن‎ها پرداخته شده است، مفید خواهد بود.

شما می توانید فایل PDF کامل این مقاله را پس از ثبت نام یا ورود دریافت نمایید