میانگین زمان مطالعه: 8 دقیقه

گام پنجم در اجرای طرح تحقیق علمی، تعیین ابزارهای اندازه‏ گیری است.
به جهت کارکرد مناسب مفاهیم در کنش‏ های ارتباطی، تجربه، تعمیم و ساخت نظریه لازم است تعریفی دقیق و مورد توافق از مفاهیم داشته باشیم.

انواع تعریف شامل:

• تعریف اسمی
• تعریف تحلیلی
• تعریف نظری مفهومی
• تعریف عملیاتی

پس از آشنایی با انواع تعریفات، به تعیین ابزار اندازه‏ گیری در پژوهش می ‏پردازیم. یکی از این ابزارهای مقیاس ‏های اندازه ‏گیری هستند که عبارت‌اند از:

• مقیاس‌های اسمی یا عددی:

ساده‌ترین و ابتدایی‌ترین مقیاس برای سنجش کیفی که امکان اولویت‌بندی در آن وجود ندارد، معمولاً در دو گروه گنجانده می‌شود وکل صفت در گروه‌ها باید قابل‌بررسی باشد (مثل جنسیت)

• مقیاس‌های ترتیبی:

در این مقیاس علاوه بر دارا بودن یا نبودن یک صفت کیفی، شدت و ضعف نسبی نیز بررسی می‌شود، قابلیت تعیین اولویت و ترتیب دارد، برخلاف مقیاس اسمی که ویژگی اصلی هم ارزش بودن است.

• مقیاس‌های فاصله‌ای:

مقیاسی با درجات مساوی که امکان رده‌بندی از بالا به پایین و پایین به بالا را دارد. به علت مساوی بودن درجات نیز امکان مقایسه داده‌ها فراهم است.( مثل :دماسنج)

• مقیاس‌های نسبی:

تفاوتی که این مقیاس با مقیاس فاصله‌ای دارد این است که دارای نقطه‌ی صفر واقعی است (صفر مطلق) به طور مثال سنجش سن افراد یا درامد افراد که از صفر واقعی شروع می‌شود.

در یک جمع ‏بندی کلی می‌توان بیان کرد که مقیاس‏ های ترتیبی و اسمی به طبقه ‏بندی گروه ‏ها می ‏پردازند و مقیاس ‏های فاصله ‏ای و نسبتی امکان بررسی ‏های کمی را فراهم می ‏آورند.

از دیگر ابزارهای اندازه ‏گیری در پژوهش‏ ها طیف ‏ها هستند که انواع مختلفی دارند و عبارت‌اند از:

۱. طیف بوگاردوس (نگرش نسبت به طبقات اجتماعی، سنجش درجه تمایل فرد یا افرادی از اجتماع نسبت به چگونگی پذیرش یک فرد یا گروه.. به طور مثال :پذیرش فرد به عنوان دوست، همسر، همسایه و..)
۲. طیف لیکرت (گرایش به مرکز؛ خبرگان): این مقیاس عموماً با پاسخ به تعدادی سؤال پرسشنامه همراه هست و میزان احساس، نظر و مواردی از این قبیل که قابل‌مشاهده نیستند اما بر رفتار مخاطب مؤثرند را می‌سنجد .مثل :احساس رضایت مشتری (بسیار ناراضی تا بسیار راضی)
۳. طیف گاتمن (ترتیب بر اساس پیچیدگی یا ارزش وزنی؛ ضریب بازیابی): طیفی میزان نگار است در سطح اسمی (بله/خیر-موافقم/مخالفم)
۴. افتراق معنایی (یا مقیاس اوزگود): در مباحث دیگر به آن اشاره می‌شود.

از جمله فواید آن پیش‏ آزمون در فرایند تحقیق این است که از صفات جامعه مورد مطالعه آگاهی کسب می‏ کند. همچنین به برآوردی از حجم نمونه دست می ‏یابد و می‏ تواند روش گردآوری اطلاعات را اصلاح کند. به علاوه انجام پیش ‏آزمون می ‏تواند منجر به اصلاح ابزار سنجش، روش استخراج، طبقه‌بندی و تجزیه و تحلیل شود. اطلاع از پاسخ‏ های مورد انتظار و اصلاح روش‌های مصاحبه و مشاهده از دیگر فواید انجام پیش ‏آزمون است.

پژوهشگران برای جمع ‏آوری داده ‏ها و اطلاعات مورد نیاز خود از روش ‏ها و ابزارهای متفاوتی استفاده می ‏کنند. اما اینکه پژوهشگر از کدام‌یک از این ابزارها استفاده کند بنا به شرایط، موقعیت و ماهیت پژوهش تغییر می ‏کند.

ابزارهای اندازه‏ گیری را می‌توان وسایلی تعریف کرد که محقق به کمک آن‌ها قادر است اطلاعات مورد نیاز تحقیق خود را گردآوری، ثبت و کمی نماید. این ابزارها را می‌توان به دو دسته کلی تقسیم کرد:

۱. استاندارد یا میزان شده:

ابزاری که در سطح جهانی شناس است و معیار جهانی سنجش است.
۲. محقق ساخته:

ابزاری که خود محقق متناسب با شیوه‌ی پژوهش آن را طراحی کرده است و صرفاً در پژوهش خودش قابل استفاده است و قابلیت تعمیم ندارد.

همچنین برای حفظ اعتبار اطلاعات و داده ‏‏های گردآوری شده رعایت دو اصل اساسی از جانب محقق ضروری است:

۱. اصل صحت؛ داده‌ها برمبنای حقیقت و با صداقت جمع‌آوری شده باشند.
۲. اصل دقت؛ داده‌ها با دقت و حساسیت بالا و کم ترین درصد خطا جمع‌آوری شده باشند.

انواع ابزار گردآوری اطلاعات عبارت‌اند از:

۱. پرسشنامه
۲.  مصاحبه
۳. کارت مشاهده
۴. نظرسنج
۵. فیش
۶. فرم
۷. نقشه گنگ و کروکی
۸. آزمون‌های پیشرفت تحصیلی
۹. آزمون استعداد
۱۰. آزمون هوش
۱۱. رغبت سنج
۱۲. آزمون فرافکن

از دیگر ابزارهای مورد استفاده در گردآوری اطلاعات می‌توان موارد زیر را نام برد:

• استفاده از مدارک و اطلاعات موجود (استفاده از اطلاعات از پیش تدوین‌شده در قالب مستندات)
• روش پانل (جمع‌آوری داده‌ها در بازه‌ی زمانی سری و مقطعی)
• روح‌انگیزشی
• آزمون‌های روانی تربیتی (مثل آزمون هوش، شخصیت شناسی و..)

برای جمع ‏آوری اطلاعات به طور کلی می‌توان از دو روش استفاده کرد، یکی روش کتابخانه ‏ای و دیگری روش‌های میدانی که از شهرت بیشتری برخوردارند و نمونه ‏های آن‌ها عبارت‌اند از: پرسش‎‏نامه، مصاحبه، مشاهده و…

یکی از رایج‏ ترین روش‌های میدانی ارائه پرسش‏نامه است. در این روش عوامل و عناصر متعددی دخالت دارند که از طریق کارکرد هماهنگ آن‌ها، محقق می‏ تواند اطلاعات مورد نیاز خود را گردآوری نماید. این عناصر عبارت‌اند از:

۱. ابزار گردآوری اطلاعات یا پرسشنامه؛
۲. عوامل اجرای پرسشنامه؛
۳. برنامه‌ریزی و مدیریت اجرای پرسشنامه؛
۴. پاسخگویان؛

سؤالات پرسشنامه می‌تواند شکل‌های گوناگونی به شرح زیر داشته باشد:

۱. سؤالات باز: که پاسخگو را محدود به انتخاب پاسخ ‏های از پیش طراحی‌شده نمی ‏کند. (شخص تشریحی پاسخ می‌دهد و گزینه‌ای پیش رو ندارد.)
۲. سؤالات بسته: که محقق با استفاده از مقیاس اسمی یا عددی و بر اساس پاسخ‌های فرضی تنظیم می‌کند. (پاسخ بین ۴ تا ۵ گزینه وجود دارد)
۳. سؤالات ترکیبی: این پرسشنامه‌ها از دو گروه سؤالات بسته و باز تشکیل می‌شود.
۴. سؤالات تعاقبی: سؤالات پی در پی و مرتبط با یکدیگر که مربوط به زمانی است که محقق موضوعی را ریشه‏ یابی می ‏کند.

برای تهیه یک پرسشنامه استاندارد رعایت پنج اصل اساسی ضروری است که عبارت‌اند از:

• اصل صراحت (شفافیت و وضوح پرسشنامه)
• اصل اختصار (گزافه‌گویی نداشته باشیم، مختصر و مفید پرسشنامه تنظیم شود)
• اصل بی طرفی (بدون جهت‌گیری خاص نسبت به موضوعی خاص، سؤالات را تنظیم کنیم)
• اصل تمییز (سؤالات در عین همبستگی تفکیک‌شده و مجزا باشند)
• اصل همگنی (سؤالات در یک سطح و یکدست باشند، به نوعی ارتباط بین آن‌ها حفظ شود)

همچنین در تهیه پرسشنامه باید نکاتی را در نظر گرفت تا به پرسشنامه‏ ای استاندارد و در نتیجه نتایجی قابل‌قبول دست‌یابیم:

• پرهیز از سؤالات مبهم
• پرهیز از سؤالات هدایت‌کننده: (سؤال به گونه‌ای نباشد که به پاسخی مشخص اشاره کند بلکه باید ذهن خواننده را باز و
• فعال کند تا او سلیقه‌ی واقعی خود را اعمال کند.)
• بیان ساده پرسش‌ها
• پرهیز از سؤالات چندوجهی: (هر سؤال یک نتیجه را دنبال کند، یک بعد را پوشش دهد.)
• خودداری از سؤالات منفی
• اجتناب از سؤالات محرک حساسیت یا ایجادکننده مقاومت

استفاده از پرسش‏نامه دارای محاسن و معایب مختلفی است.

از محاسن استفاده پرسشنامه می‌توان موارد زیر را نام برد:

• از طریق پرسشنامه اطلاعات وسیع و حجیمی با سرعت زیاد گردآوری می ‏شود.
• به زمان کمتری برای پاسخگویی و تکمیل نیاز دارند.
• هزینه‎های آن نسبتاً پایین است.

اما ازجمله معایب پرسشنامه می‌توان موارد زیر را بیان کرد:

• این روش برای مطالعات عمیق و ریشه‌یابی‌ها در موارد خاص کارآمد نیست.
• احتمال بازنگشتن پرسشنامه به‌ویژه پرسشنامه‏ هایی که با پست ارسال می ‏شود، زیاد است.
• احتمال عدم درک مفاهیم و محتوای سؤالات پرسشنامه و بروز ابهام برای پاسخگو وجود دارد.

ابزار مصاحبه را نیز مانند پرسشنامه می‌توان به دو دسته کلی تقسیم کرد:

الف) مصاحبه منظم که در آن مصاحبه بسته، استاندارد و هدایت‌شده خوانده می ‏شود و دارای ابزار سنجش از پیش تهیه‌شده است.
ب) مصاحبه نامنظم که به آن مصاحبه آزاد، باز، غیراستاندارد و هدایت نشده نیز گفته می‌شود و در آن ابزار سنجش از پیش طراحی‌شده وجود ندارد.

در مصاحبه باید از ابزار استاندارد شده که روایی و پایایی آن‌ها تأییدشده و حاوی تعدادی سؤال برای مطالعات خاص است استفاده شود. این ابزارها سبب می‎شوند تا کار تحقیق ساده‏ تر به انجام برسد.
در ابزار محقق ساخته یا غیراستاندارد که در صورت نبودن ابزار میزان شده و استاندارد به کار گرفته می ‏شود سؤالات توسط محقق طراحی، تعریف و سازمان‌دهی می ‏شوند و باید از روایی و پایایی لازم برخوردار باشند.

ابزار مصاحبه نیز مانند دیگر ابزارها دارای محاسن و معایبی است. از محاسن مصاحبه می‌توان موارد زیر را نام برد:

۱. روش مصاحبه برای مطالعات عمیق، ژرفانگر و موردی روش مناسبی است.
۲. روش مصاحبه برای مطالعه افراد جامعه ‏ای که سواد لازم را ندارند، بسیار مفید است.
۳. مصاحبه باعث می‌شود که مصاحبه‌شونده یا پاسخگو به خوبی نسبت به اهداف و اغراض و مقاصد پرسش‏ ها و نیز تحقیق آگاه شود.

اما معایب مصاحبه را می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱. این روش وقت‏ گیر و پرخرج است و جامعه محدودی را مورد شناسایی و مطالعه قرار می ‏دهد.
۲. اطلاعات به دست آمده از طریق روش مصاحبه را نمی ‏توان همانند روش پرسشنامه به جامعه بزرگ‏ تری تعمیم داد.
۳. قابلیت تعبیر و تفسیر اطلاعات به‌ویژه در مصاحبه آزاد پایین است و محقق باید دقت، حوصله و وقت زیادی را صرف این کار کند.

در طراحی سؤالات مصاحبه باید نکاتی را در نظر داشت:

• حرکت قیفی (آغاز پرسشنامه با سؤالات عمومی و کلی و سپس پرسیدن سؤالات بیشتر و جزئی‌تر)
• پرسش خالی از جهت ‏گیری (در سطور قبلی اشاره کردیم)
• یادداشت‌برداری
• کمک به مصاحبه‌شونده برای کسب نظم فکری و تولید ایده‌های جدید

روش مشاهده یکی از کارآمدترین و مؤثرترین روش ‏ها در تحقیقات است و اطلاعات حاصل از این روش را کمتر می‌توان با استفاده از سایر روش ‏ها کسب کرد چرا که این روش به محقق اجازه می‌دهد واقعیت ‏ها را به صورت مستقیم یا بی ‏واسطه درک کند.

انواع روش‌های مشاهده را می‌توان در هشت دسته تقسیم ‏بندی کرد:

۱. طرح‏ های مشاهده کنترل نشده: محقق ناظر بر وقایع و رخدادهاست و آن‌هایی را که به هدف تحقیق نزدیک است، ثبت و ضبط می ‏نماید.
۲. طرح ‏های مشاهده کنترل شده: این طرح‏ ها که به طرح‌های منظم و دقیق یا سازمان‌یافته نیز معروف‌اند.
۳. طرح مشاهده مشارکتی: چنین مشاهده‌ای را می‌توان مشاهده از درون جامعه نام برد.
۴. طرح مشاهده غیر مشارکتی: محقق جامعه مورد مطالعه را از بیرون و از کنار مطالعه می‌کند و اطلاعات او سطحی است.
۵. طرح مشاهده فردی: اطلاعات کسب شده بر پایه ادراکات یک نفر استوار است.
۶. طرح مشاهده گروهی: به کمک بیش از یک نفر انجام می ‏پذیرد.
۷. طرح مشاهده علنی: محقق یا ناظر به صورت رسمی و آشکار در محیط مشاهده مستقر می ‏گردد.
۸. طرح مشاهده غیرعلنی: در این روش محقق یا مشاهده‎‏گر به صورت غیر رسمی در محیط حضور پیدا می‏کند و محیط را زیر نظر می ‏گیرد.

از محاسن روش مشاهده می‌توان موارد زیر را بیان کرد:

۱. با توجه به حضور محقق یا مشاهده‏ گر در محیط، اطلاعات واقعی و دقیقی به دست محقق می‏ رسد و از این حیث بهترین روش در بین سایر روش ‏های گردآوری اطلاعات است.
۲. حجم اطلاعات وسیع ‏تری از محیط و فرد یا افراد مورد مشاهده به دست محقق می‏ رسد.
۳. این روش برای شناخت افرادی که قادر به بیان وضعیت خود از طرق دیگر نیستند، نظیر کودکان، بیماران روانی و… روش مناسبی است.

از معایب این روش می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱. این روش مناسب جامعه ‏ای محدود است و برای جوامع بزرگ، جوابگو نیست. (قابلیت تعمیم ندارد)
۲. در مشاهده‏ های غیرعلنی و پنهانی امکان ثبت فوری مشاهدات مقدور نیست. (محدودیت فضا و زمان)
۳. حضور مشاهده ‏گر موجب می‌شود که محیط حالت طبیعی خود را از دست بدهد. (عدم تطبیق ظاهر سوژه با طبیعت حقیقی آن)

روش دیگر در پژوهش انجام آزمون‌های روانی- تربیتی است که می‌توان آن‌ها را به سه دسته تقسیم کرد:

۱. هوش و استعداد: آزمون ‏هایی که میزان توانائی فرد را در حال حاضر و آینده می‌سنجد.
۲. پیشرفت تحصیلی: میزان تسلط یک فرد را بر یک محتوای درسی یا آموخته ‏های وی می‌سنجد.
۳. آزمون‌های رغبت، نگرش و شخصیت: رغبت تحصیلی و کاری را به‌واسطه ابزارهای فرافکن می‌سنجد.

روش دیگر روش انگیزشی است که در آن به دنبال چرایی پاسخ هستیم، تا خود پاسخ. مثل :روانشناسی؛ روانشناس به دنبال انطباق پاسخ های مریض با کلید‎های مشخص و دستیابی به چراهای پاسخ‏ های درست است.

آخرین روش، روش پانل است که در این روش افراد مشخصی انتخاب شده و از آنان خواسته می‌شود که به صورت دوره ‏ای اطلاعات لازم را به محقق بدهند. درباره‌ی این روش همان‌طور که عرض کردم تعدادی افراد مشخص شده را در بازه‌ی زمانی مشخصی تحت مشاهده و پژوهش قرار می‌دهیم، مثل: تأثیر مصرف گوشت سفید بر روی عملکرد حافظه در طولانی‌مدت، در اینجا مصرف گوشت سفید افراد را تحت نظر می‌گیریم و با طراحی آزمون‌های حافظه در بازه زمانی‌ مختلف، تأثیرات گوشت سفید را مثلاً طی مدت ۵ سال مورد بررسی قرار می‌دهیم.

شما می توانید فایل PDF این مقاله را پس از ثبت نام یا ورود دریافت نمایید

[restrict]

دریافت PDF این مقاله

   دانلود PDF

[/restrict]