گام پنجم در اجرای طرح تحقیق علمی، تعیین ابزارهای اندازه گیری است.
به جهت کارکرد مناسب مفاهیم در کنش های ارتباطی، تجربه، تعمیم و ساخت نظریه لازم است تعریفی دقیق و مورد توافق از مفاهیم داشته باشیم.
سادهترین و ابتداییترین مقیاس برای سنجش کیفی که امکان اولویتبندی در آن وجود ندارد، معمولاً در دو گروه گنجانده میشود وکل صفت در گروهها باید قابلبررسی باشد (مثل جنسیت)
در این مقیاس علاوه بر دارا بودن یا نبودن یک صفت کیفی، شدت و ضعف نسبی نیز بررسی میشود، قابلیت تعیین اولویت و ترتیب دارد، برخلاف مقیاس اسمی که ویژگی اصلی هم ارزش بودن است.
مقیاسی با درجات مساوی که امکان ردهبندی از بالا به پایین و پایین به بالا را دارد. به علت مساوی بودن درجات نیز امکان مقایسه دادهها فراهم است.( مثل :دماسنج)
تفاوتی که این مقیاس با مقیاس فاصلهای دارد این است که دارای نقطهی صفر واقعی است (صفر مطلق) به طور مثال سنجش سن افراد یا درامد افراد که از صفر واقعی شروع میشود.
در یک جمع بندی کلی میتوان بیان کرد که مقیاس های ترتیبی و اسمی به طبقه بندی گروه ها می پردازند و مقیاس های فاصله ای و نسبتی امکان بررسی های کمی را فراهم می آورند.
۱. طیف بوگاردوس (نگرش نسبت به طبقات اجتماعی، سنجش درجه تمایل فرد یا افرادی از اجتماع نسبت به چگونگی پذیرش یک فرد یا گروه.. به طور مثال :پذیرش فرد به عنوان دوست، همسر، همسایه و..)
۲. طیف لیکرت (گرایش به مرکز؛ خبرگان): این مقیاس عموماً با پاسخ به تعدادی سؤال پرسشنامه همراه هست و میزان احساس، نظر و مواردی از این قبیل که قابلمشاهده نیستند اما بر رفتار مخاطب مؤثرند را میسنجد .مثل :احساس رضایت مشتری (بسیار ناراضی تا بسیار راضی)
۳. طیف گاتمن (ترتیب بر اساس پیچیدگی یا ارزش وزنی؛ ضریب بازیابی): طیفی میزان نگار است در سطح اسمی (بله/خیر-موافقم/مخالفم)
۴. افتراق معنایی (یا مقیاس اوزگود): در مباحث دیگر به آن اشاره میشود.
از جمله فواید آن پیش آزمون در فرایند تحقیق این است که از صفات جامعه مورد مطالعه آگاهی کسب می کند. همچنین به برآوردی از حجم نمونه دست می یابد و می تواند روش گردآوری اطلاعات را اصلاح کند. به علاوه انجام پیش آزمون می تواند منجر به اصلاح ابزار سنجش، روش استخراج، طبقهبندی و تجزیه و تحلیل شود. اطلاع از پاسخ های مورد انتظار و اصلاح روشهای مصاحبه و مشاهده از دیگر فواید انجام پیش آزمون است.
پژوهشگران برای جمع آوری داده ها و اطلاعات مورد نیاز خود از روش ها و ابزارهای متفاوتی استفاده می کنند. اما اینکه پژوهشگر از کدامیک از این ابزارها استفاده کند بنا به شرایط، موقعیت و ماهیت پژوهش تغییر می کند.
۱. استاندارد یا میزان شده:
ابزاری که در سطح جهانی شناس است و معیار جهانی سنجش است.
۲. محقق ساخته:
ابزاری که خود محقق متناسب با شیوهی پژوهش آن را طراحی کرده است و صرفاً در پژوهش خودش قابل استفاده است و قابلیت تعمیم ندارد.
۱. اصل صحت؛ دادهها برمبنای حقیقت و با صداقت جمعآوری شده باشند.
۲. اصل دقت؛ دادهها با دقت و حساسیت بالا و کم ترین درصد خطا جمعآوری شده باشند.
۱. پرسشنامه
۲. مصاحبه
۳. کارت مشاهده
۴. نظرسنج
۵. فیش
۶. فرم
۷. نقشه گنگ و کروکی
۸. آزمونهای پیشرفت تحصیلی
۹. آزمون استعداد
۱۰. آزمون هوش
۱۱. رغبت سنج
۱۲. آزمون فرافکن
برای جمع آوری اطلاعات به طور کلی میتوان از دو روش استفاده کرد، یکی روش کتابخانه ای و دیگری روشهای میدانی که از شهرت بیشتری برخوردارند و نمونه های آنها عبارتاند از: پرسشنامه، مصاحبه، مشاهده و…
۱. ابزار گردآوری اطلاعات یا پرسشنامه؛
۲. عوامل اجرای پرسشنامه؛
۳. برنامهریزی و مدیریت اجرای پرسشنامه؛
۴. پاسخگویان؛
۱. سؤالات باز: که پاسخگو را محدود به انتخاب پاسخ های از پیش طراحیشده نمی کند. (شخص تشریحی پاسخ میدهد و گزینهای پیش رو ندارد.)
۲. سؤالات بسته: که محقق با استفاده از مقیاس اسمی یا عددی و بر اساس پاسخهای فرضی تنظیم میکند. (پاسخ بین ۴ تا ۵ گزینه وجود دارد)
۳. سؤالات ترکیبی: این پرسشنامهها از دو گروه سؤالات بسته و باز تشکیل میشود.
۴. سؤالات تعاقبی: سؤالات پی در پی و مرتبط با یکدیگر که مربوط به زمانی است که محقق موضوعی را ریشه یابی می کند.
استفاده از پرسشنامه دارای محاسن و معایب مختلفی است.
الف) مصاحبه منظم که در آن مصاحبه بسته، استاندارد و هدایتشده خوانده می شود و دارای ابزار سنجش از پیش تهیهشده است.
ب) مصاحبه نامنظم که به آن مصاحبه آزاد، باز، غیراستاندارد و هدایت نشده نیز گفته میشود و در آن ابزار سنجش از پیش طراحیشده وجود ندارد.
در مصاحبه باید از ابزار استاندارد شده که روایی و پایایی آنها تأییدشده و حاوی تعدادی سؤال برای مطالعات خاص است استفاده شود. این ابزارها سبب میشوند تا کار تحقیق ساده تر به انجام برسد.
در ابزار محقق ساخته یا غیراستاندارد که در صورت نبودن ابزار میزان شده و استاندارد به کار گرفته می شود سؤالات توسط محقق طراحی، تعریف و سازماندهی می شوند و باید از روایی و پایایی لازم برخوردار باشند.
۱. روش مصاحبه برای مطالعات عمیق، ژرفانگر و موردی روش مناسبی است.
۲. روش مصاحبه برای مطالعه افراد جامعه ای که سواد لازم را ندارند، بسیار مفید است.
۳. مصاحبه باعث میشود که مصاحبهشونده یا پاسخگو به خوبی نسبت به اهداف و اغراض و مقاصد پرسش ها و نیز تحقیق آگاه شود.
۱. این روش وقت گیر و پرخرج است و جامعه محدودی را مورد شناسایی و مطالعه قرار می دهد.
۲. اطلاعات به دست آمده از طریق روش مصاحبه را نمی توان همانند روش پرسشنامه به جامعه بزرگ تری تعمیم داد.
۳. قابلیت تعبیر و تفسیر اطلاعات بهویژه در مصاحبه آزاد پایین است و محقق باید دقت، حوصله و وقت زیادی را صرف این کار کند.
روش مشاهده یکی از کارآمدترین و مؤثرترین روش ها در تحقیقات است و اطلاعات حاصل از این روش را کمتر میتوان با استفاده از سایر روش ها کسب کرد چرا که این روش به محقق اجازه میدهد واقعیت ها را به صورت مستقیم یا بی واسطه درک کند.
۱. طرح های مشاهده کنترل نشده: محقق ناظر بر وقایع و رخدادهاست و آنهایی را که به هدف تحقیق نزدیک است، ثبت و ضبط می نماید.
۲. طرح های مشاهده کنترل شده: این طرح ها که به طرحهای منظم و دقیق یا سازمانیافته نیز معروفاند.
۳. طرح مشاهده مشارکتی: چنین مشاهدهای را میتوان مشاهده از درون جامعه نام برد.
۴. طرح مشاهده غیر مشارکتی: محقق جامعه مورد مطالعه را از بیرون و از کنار مطالعه میکند و اطلاعات او سطحی است.
۵. طرح مشاهده فردی: اطلاعات کسب شده بر پایه ادراکات یک نفر استوار است.
۶. طرح مشاهده گروهی: به کمک بیش از یک نفر انجام می پذیرد.
۷. طرح مشاهده علنی: محقق یا ناظر به صورت رسمی و آشکار در محیط مشاهده مستقر می گردد.
۸. طرح مشاهده غیرعلنی: در این روش محقق یا مشاهدهگر به صورت غیر رسمی در محیط حضور پیدا میکند و محیط را زیر نظر می گیرد.
۱. با توجه به حضور محقق یا مشاهده گر در محیط، اطلاعات واقعی و دقیقی به دست محقق می رسد و از این حیث بهترین روش در بین سایر روش های گردآوری اطلاعات است.
۲. حجم اطلاعات وسیع تری از محیط و فرد یا افراد مورد مشاهده به دست محقق می رسد.
۳. این روش برای شناخت افرادی که قادر به بیان وضعیت خود از طرق دیگر نیستند، نظیر کودکان، بیماران روانی و… روش مناسبی است.
۱. این روش مناسب جامعه ای محدود است و برای جوامع بزرگ، جوابگو نیست. (قابلیت تعمیم ندارد)
۲. در مشاهده های غیرعلنی و پنهانی امکان ثبت فوری مشاهدات مقدور نیست. (محدودیت فضا و زمان)
۳. حضور مشاهده گر موجب میشود که محیط حالت طبیعی خود را از دست بدهد. (عدم تطبیق ظاهر سوژه با طبیعت حقیقی آن)
۱. هوش و استعداد: آزمون هایی که میزان توانائی فرد را در حال حاضر و آینده میسنجد.
۲. پیشرفت تحصیلی: میزان تسلط یک فرد را بر یک محتوای درسی یا آموخته های وی میسنجد.
۳. آزمونهای رغبت، نگرش و شخصیت: رغبت تحصیلی و کاری را بهواسطه ابزارهای فرافکن میسنجد.
روش دیگر روش انگیزشی است که در آن به دنبال چرایی پاسخ هستیم، تا خود پاسخ. مثل :روانشناسی؛ روانشناس به دنبال انطباق پاسخ های مریض با کلیدهای مشخص و دستیابی به چراهای پاسخ های درست است.
آخرین روش، روش پانل است که در این روش افراد مشخصی انتخاب شده و از آنان خواسته میشود که به صورت دوره ای اطلاعات لازم را به محقق بدهند. دربارهی این روش همانطور که عرض کردم تعدادی افراد مشخص شده را در بازهی زمانی مشخصی تحت مشاهده و پژوهش قرار میدهیم، مثل: تأثیر مصرف گوشت سفید بر روی عملکرد حافظه در طولانیمدت، در اینجا مصرف گوشت سفید افراد را تحت نظر میگیریم و با طراحی آزمونهای حافظه در بازه زمانی مختلف، تأثیرات گوشت سفید را مثلاً طی مدت ۵ سال مورد بررسی قرار میدهیم.
[restrict]
دریافت PDF این مقاله
[/restrict]